شذرات ؛ وب سرگروه عربی بندرترکمن@بغیازی

باسمه تعالی
مختصر و مفيد
إليك :
اين لفظ به دو صورت به كار می رود :
1- مركب از حرف جر إلی و ضمير للمخاطب . مانند « جئت اليك ».
2- اسم فعل امر
- به معنی « تنحَّ » و « ابتعد »  إليك در اين صورت لازم است و همراه  جار و مجرور « عنّي » است . «إليك عنّي » أي : « ابتعد عنّي »
- به معنی : « أقبِل » كه در اين صورت نيز لازم است . مانند « إليَّ أيّها الطالب »
- به معنی «خذ» كه در اين صورت متعدي است : مانند  « و اليك الآن بعض هذه الآيات .»
عليك :
بر دو وجه مي آيد :
1- مركب از حرف جر « علي» و ضمير مفرد مذكر مخاطب .
2- به صورت يك لفظ واحد، و آن اسم فعل امر و فاعل آن ضمير مستتر « انت » است. عليك همراه كاف خطاب صرف مي شود . عليك ، عليكما ، عليكم و عليكنّ . « عليكم » اسم فعل امر مبني علي السكون ، و فاعله ضمير مستتر « انتم »  و «الكاف» حرف الخطاب مبني علي الضم و «الميم » لجمع الذكور.
به معنی :
- «الزم» متعدي : مانند « عليكم انفسكم » (مائده 105)
-  « اعتصم» كه در اين صورت با حرف جر متعدي مي شود . « اذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن »   
إلاّ :
به چهار وجه مي آيد :
1- إلاّ الاستثنائية :
فشربوا منه الاّ قليلا منهم ( بقره 294)
2- إلاّ الحصرية ، در استثناي مفرغ . « و لا تقولوا علي الله إلاّ الحقَّ »
3- الاّ مركب از « إن شرطيه » و « لاء نافيه» مانند : « إلاّ تنصروه فقد نصره الله » ( توبه 40)
4- إلاّ اسميه به معني « غير » كه پس از موصوفي مي آيد كه جمع و نكره و يا شبيه به نكره باشد .
« لو كان فيهما آلهةٌ إلاّ اللهُ لفسدتا » (انبياء 22) «إلاّ »ا سم مبني علي السكون نعت براي آلهة في محل جر.
در استثناي مفرغ گاهي بعد از إلا ّجمله اي واقع مي _ شود ، اين جمله با توجه به معرفه و يا نكره بودن اسم قبل از إلاّ  حال و يا صفت است .
« أن » :
1- مصدريه :
- [حرف مصدري ، نصب و استقبال ، كه فعل مضارع را منصوب مي كند]« وأن تصوموا خيرلكم » (البقرة 184) أي صيامكم خير لكم . 
- تنها حرف مصدري  كه در اين صورت بر فعل ماضي وارد مي شود . بلغني أن نجحت . [بلغني نجاحك]
2- مفسّره :  [كتبت اليه أن يفعل كذا]
3- زائدة :
- پس از «لمّا حينيّه» مانند : «فلمّا أن جاء البشير»
( يوسف 96)
- بين فعل قسم و «لو» مانند قول مسيب بن علس :
فاقسم إن لو التقينا و أنتمُ   لكان لكم يوم من الشرّ مظلم
4- مخفف « أنَّ » كه بعد از فعل يقين قرار مي گيرد.
مانند : «علم أن سيكون منكم مرضي» (مزمّل 20)
اسم « أن » ضمير شأن محذوف « أنّه » و جمله سيكون منكم مرضي خبر أنّ مخففه.
بغتة:
نكره ي منصوبه به معني فجأة و اعراب آن حال و يا مفعول مطلق براي فعل محذوف است . اعراب حال براي اين كلمه ارجح است.
« حتّی إذا جائتهم الساعة بغتة » (انعام 31)
« أخذناهم بغتة » (انعام 44)
أهلا و سهلا:
«أهلا» مفعول به براي فعل محذوف [ أصبت أهلا ] و « سهلا » معطوف و فعل آن [وطعت] محذوف است .
من ذا:
1- به صورت يك كلمه به عنوان اسم استفهام . « من ذا الذي يشفع عنده إلاّ بإذنه» (بقره 255)
2- لفظ مركب از « من » استفهاميه و «ذا » اسم اشاره در اين صورت پس از آن اسمي قرار مي گيرد كه حذفش جايز است.
« من ذا الرجل ؟ » « من » اسم استفهام ، خبر مقدم « ذا » اسم اشاره ، مبتداي مؤخر و«الرجل » بدل است و جايز است من مبتدا و ذا خبر باشد.
3- « من » اسم استفهام و «ذا » اسم موصول كه بعد از آن فعل قرار می گيرد . « من ذا نجح  ؟»  أي « من الذي نجح  ؟»  « من » خبر مقدم و ذا مبتدای مؤخر و ممكن است من مبتدا و ذا خبر باشد  و جملة « نجح » جملة الصلة ، لا محل لها من الاعراب.
ذات:
چند وجه دارد :
1- اسم به معنی « صاحبة » ، مؤنث « ذو »  مثناى آن ذواتان و جمع آن ذوات ، از اسم های دائم الاضافه است و مطابق موقعيت خود در جمله نقش می پذيرد .
2- اسم اشاره برای مفرد مؤنث ، مانند : ذات طالبة في صفّي .
3- اسم مضاف به اسم هاي زمان ، كه در اين صورت جانشين ظرف زمان است . مانند : زرت صديقي ذات مساء . يا به اسم هاي ديگري اضافه مي شود و اعراب مفعول مطلق را مي پذيرد. مانند : شاهدتك ذات مرّة.
ذا:
چند وجه دارد :
1-  از اسماء سته
2- اسم اشاره براي نزديك  . غالبا با هاء تنبيه و گاهي با كاف خطاب و هاء تنبيه به كار مي رود : هذا و هذاك ، و گاهي بين هاء تنبيه و ذا كاف تشبيه واقع مي شود  : هكذا . گاهي بين هاء و ذا  با قسم يا ضمير  فاصله مي افتد مانند : ها و الله ذا ... و ها هو ذا ...
3- اسم موصول
مانند: ما ذا فعلت أ خيرٌ أم شرٌّ ؟ أي: ما الذي فعلت ؟
ماذا:
بر سه وجه مي آيد :
1- اسم استفهام ،  در اين صورت مطابق نقش خود در عبارت اعراب مي پذيرد.
2- لفظ مركب از « ما استفهاميه » و «ذا الموصوليه»
كه در اين صورت پس از آن فعلي به عنوان صله موصول واقع مي شود . ماذا أكلت ؟ أي : ما الذي اكلت ؟  « ما » مبتدا ، « ذا » خبر ، و « اكلت » جمله ي صله  .
3- لفظ مركب از « ما » استفهاميه و « ذا » اسم اشاره . در اين صورت پس از آن اسم قرار مي گيرد . مانند : ماذا العمل ؟ « ما » خبر مقدم ، «ذا» مبتداي مؤخر و « العمل » بدل
انواع « ما »
1- « ما » الشرطية : مطابق با نقش خود در عبارت اعراب می پذيرد . « و ما تفعلوا من خير يعلمه الله » (بقره 197)
2- « ما » الموصولية : برای عاقل و غير عاقل . « يسبّح لله ما في السماوات و ما في الأرض »
3-  « ما » الاستفهامية : برای سؤال در مورد غير عاقل و حقيقت و يا صفت چيزي به كار مي رود. « ما فعلت ؟ » « ما اقسام الكلمة ؟» 
4- « ما » التعجبية : نكره ی تامه به معنی « شيء عظيم »  .
5- « ما » المصدريه كه با ما بعد خود به تأويل مصدر می رود.
الف : ظرفيه ى زمانيه ، زمانی كه ما بعد آن دلالت بر زمان می كند . مانند : « و اوصاني بالصلاة و الزكاة مادمت حيّا » ( مريم 31)  « ما دمت حيا » أي: مدّة حياتي.  « ما » حرف مصدري است ومحلي از اعراب ندارد.
ب: مصدريه غير ظرفيه ، در اين صورت با توجه به مقتضيات جمله با ما بعد خود نقش می پذيرد. مانند : « آمنوا كما آمن الناس « بقره 13 » اي « آمنوا كإيمان الناس »
6- « ما » الزائدة  كه در موارد زير مي آيد:
الف : بعد از إذا « و كلّ ما بعد اذا زائده » مانند:«إذا ما حضر المعلم سكت الحاضرون » .
ب: بعد از متی مانند :« متى ما تأت أعلِّمك ».
ج : بعد از حروف جر مانند : فعمّا قريب يأتي النصر»
د : بعد از « لاسيَّ » ( زماني كه اسم پس از آن منصوب يا مجرور باشد .)
ه : پس از « احياناً و قليلاً و كثيراً » مانند : كثيرا ما نصحتك . (كثيرا : مفعول فيه )
 و : پس از « أيّ » أيّما التلميذين كافأت ؟ أيّ : مفعول به ، ما : زائده و التلميذين : مضاف اليه
7- «ما » نافيه غير عامل : كه فعل ماضي و يا مضارع را منفي مي كند.
8- « ما » نافيه عامله ( ما شبيه به ليس  يا ما حجازيه كه با شروط زير مبتدا را مرفوع و خبر را منصوب مي كند : خبر آن مقدم نشود ، معمول خبرش بر اسمش مقدم نشود ، پس از آن « إنْ » اضافه نشود  ، خبرش با « إلاّ » نقض و تكرار نشود )مانند « ما أحَدٌ افضلَ من الشهيد».
 9- « ما » الكافّة :كه به كلمات  زير وصل مي شود :
- « إنّ و اخوات آن » إنّما المؤمنون إخوة .
- فعلهاي « كثر ، قلّ ، قصر ، شدّ ، طال »  مانند : قلّما نال مناه من حرص . (فعلهاى مذكور در اين صورت فاعل ندارند) 
- حرف جر « ربّ » مانند : ربّما ازورك . (در اين صورت ربّ نياز به مجرور ندارد).
10- « ما » پس از « نعم و بئس » : پس از موارد زير :
- معرفه تامه : مانند : علّمته علماً نِعِمّا . أي : نعم الشيء التعليم . نعم : فعل مدح ، ما : فاعل ،و مخصوص به مدح محذوف است .
- نكره : در محل نصب به عنوان تمييز و آن زماني است كه پس از آن جمله ى فعليه باشد . مانند : « نعمّا تتعلّمونه » إي « نعم شيئاً تتعلّمونه » نعم : فعل و فاعل ، ما : تمييز و جمله « تتعلّمونه » صفت براي « ما »
11- « ما » نكره ى تامّه اى كه اسم نكره به واسطه ى آن توصيف مى شود . در اين صورت ما به عنوان صفت در محل رفع ، نصب و يا جر است.
مانند : جئتك لأمرٍ ما . ما نعت براي « امر » در محل جر
 
همزه ي قطع يا فصل
 
همزه اي است كه در ابتداي كلام واقع مي شود و در همه ي موارد تلفظ مي شود. بر خلاف همزه ي وصل كه تنها در ابتداي كلام تلفظ مي شود.

موارد همزه ي قطع
  1- در ماضي ، امر و مصدر فعل رباعي ( 4 حرفي باب    افعال) مانند : أكرم اباك إكراما حسناً كما أكرمك و أنت    صغير.
2- در تمام فعلهاي مضارع . مانند : أنا أدرس دروسي جيّدا. و أستغفر ربي كلّ يوم .
3- در حروفي كه با همزه شروع مي شوند. مانند : إنّ ، أنّ ، ألا ، أمّا ...
4- در صيغه هاي تعجب و تفضيل . مانند : ما أكرم عليّا . هذا أجمل من ذلك.
5- در هر اسمي كه با همزه شروع مي شود به شرطي كه مصدر 5 يا 6 حرفي و يا از اسمهايي كه همزه ي آنها به صورت سماعي همزه ي وصل است ، نباشد . مانند : أبطال الامة عند أمير تلك الارض.

همزه ي وصل
 
همزه ي ابتدائيه اي است كه نوشته  وخوانده مي شود و اگر  در وسط كلام  آيد نوشته  شده ولي خوانده نمي شود . مانند : هاجم القائد المدينة و استولي عليها.
اين همزه به صورت الف كشيده و يا به صورت الفي كه بالاي آن صاد كوچكي باشد نوشته مي شود.
 موارد همزه ي وصل
 
1- در « ال» تعريف . مانند : الرجل ، البيت ...
( همزه در «البتّة » و در لفظ جلاله ي «الله» ( وقتي كه ياء نداء قبل از آن ذكر شود ) همزه ي قطع به حساب مي آيد .
2- در ابتداي فعل أمر ثلاثي (3 حرفي) . مانند : أُكتب واجبك و ادرُس درسك .
3- در ابتداي فعل ماضي 5 و 6 حرفي و امر و مصدر آنها  . مانند : إنتفع المتعلم بعلمه إنتفاعا كبيرا و استغفر ربّه إستغفارا حسنا فانتفع أنت مثله واستغفر ربّك أيضا .
4-  در اسمهاي زير : إبن ، إبنة ، إبنم ، إمرؤ ، إمرأة ، إسم ، إثنان ، إثنتان ، إثنين ، إثنتين ، إست ، أيمن ، أيم .
نكته : اگر «إثنين » همراه «ال» به كار برود و منظور از آن اسم علم براي روز دوشنبه باشد  ، همزه ي آن همزه ي قطع است . زرته نهار الإثنين .
همزه ي وصل در موارد زير كتابة و نطقا حذف مي شود :
1- هنگامي كه « لام » به اسمهاي داراي « ال » وارد شود. مانند : للوالدين حق علينا.
2- اگر « واو » و « فاء » بر فعلي وارد شود كه با همزه ي وصل شروع شود كه پس از آن همزه ي ساكن باشد . مانند : فأْتِ ، و أتَمِن  كه در اصل فَإِئْتِ و إئْتَمِن بوده است .
3- پس از همزه ي استفهام . مانند : أبنك هذا ؟ أسمُك سعيد ؟ أستعلمت عن الحادثة ؟ و اصل اين عبارتها چنين بوده است :  أ إبنك هذا ؟ أإسمُك سعيد ؟ أإستعلمت عن الحادثة ؟
4- در كلمه ي « اسم » و آن تنها در « بسمله » : بسم الله الرحمن الرحيم »
در كلمه ي « ابن » هنگامي كه به عنوان صفت بين دو اسم علم قرار بگيرد . و از نظر نوشتن و قرار گرفتن در اول سطر نباشد . مانند : عليّ بن ابي طالب أمامنا الاوّل .
6- در فعل ، هنگامي كه يكي از حروف مضارعه بر آن وارد شده باشد . مانند : إستغفر ، يستغفر
در موارد زير همزه ي وصل به همزه ي قطع تبديل مي شود:
 1- در اسم علم منقول از لفظي كه با همزه ي وصل شروع شده باشد . مانند : الإثنين ( روز دو شنبه ) و مانند « ال » به عنوان اسم علم به عنوان  ادات خاص براي معرفه كردن و يا مانند « انشراح » اسم علم براي زن.
2- در نداء مانند : « يا ألذي نجح » و « يا ألصاحب بن عبّاد » . اما همزه لفظ جلاله ي الله صحيح تر آن است كه در نداء همزه ي قطع باشد مانند « يا ألله » و جايز است كه همزه ي وصل باشد كه در اين صورت اين همزه با الف آن در نوشتن و تلفظ حذف مي شود   الف « ياء » در تلفظ حذف مي شود . مانند : يا لله
همزه ي سلب
 
همزه اي است كه بر فعل وارد مي شود و معناي آن را به ضدش تغيير مي دهد . مانند : « اشكيت زيدا » أي : أزلت شكايته و أعجمت الكتاب . أي أزلت عجمته و أسقط زيد . أي : أزال عنه القسوط ( الجور )

منابع :

1- موسوعة النحو و الصرف و الاعراب (اميل بديع يعقوب )

2- شرح ابن عقيل

3- معجم النحو ( عبد الغني الدقر)

4- مبادي (ج 4)

5- البهجة المرضية (سيوطی)

 گروه عربي ناحيه ی يک قزوين

       ارديبهشت 88